Aydın Valileri tarihini incelerken iki ana başlık kullanacağız. Birinci başlık “Osmanlı Dönemi Aydın Valileri (1390-1850)”. 1973 Aydın İl Yıllığı’nda Sait Gürpınar Hocamın başkanlığında kurulan bir heyet bu konuyla ilgili araştırma raporunu dönemin Valisi Sayın Sedat Kirlitepe’ye sunarlar. Sedat Paşa raporu onaylar ve yıllıkta resmen yayınlanır. Bu dönemde Aydın’da 98 vali görev yapar. Bunların ilki Şehzade Ertuğrul’dur ve Yıldırım Beyazıt’ın oğludur. Aydın’da valiliğe 1390 yılında başlamıştır. Valiliği kısa sürmüştür. Timur’un oraya saldırması üzerinde oraya gider. Orada düşmanlarla savaşırken şehit olur. Yıldırım Beyazıt oğlunun acısına dayanamaz ve atına binerek kırlara çıkar. Kırda bir çobanın yanık yanık kaval çaldığını görerek:

- Çal çoban çal, Sivas gibi kalen mi yıkıldı, Ertuğrul gibi oğlun mu öldü? diyerek içindeki acıyı dışarı atmaya çalışır. Osmanlı’nın ilk valisi genç yaşta vatanı ve milleti için şehit olmuş bu mübarek şehzadedir. Bundan başlayarak 1850 yılına kadar Aydın valilerle yönetilmiştir. Son vali Halil Mehmet Rıfat Paşa 30 Kasım 1848 yılında Aydın’a atandı. Kendi isteğiyle eyalet merkezini Aydın’dan kaldırarak 22 Haziran 1850 tarihinde İzmir’e taşıdı. Böylece Aydın’ın eyalet merkezliğinden sancak valiliğine düştüğünü görüyoruz. 1850-1867 yılları arasında Aydın’ı kaymakamlar yönetti. Bu kısa dönemde Aydın’da 11 kaymakam görev yaptı. Bu 11. kaymakam olan Nazif Bey döneminde 1867 yılında il, sancak, ilçe, bucak, köy yönetim bölümleri gerçekleşti. Böylece Aydın’da 7 Kasım 1864 tarihli vilayet nizamnamesinin yayınlanmasına kadar sancaklara atananlara kaymakam, 7 Kasım 1864’ten sonra atananlara mutasarrıf denmeye başlandı.

1867-1920 yılları arasında Aydın’da 24 mutasarrıf görev yapmıştır. Bunların ilki Mustafa Paşa, sonuncusu Reşat Bey’dir. Reşat Bey Osmanlı’nın Aydın’a gönderdiği son mutasarrıftır. 1919’da atanmış ve yine aynı tarihte görevden alınmıştır.

Bu dönem 27 Mayıs 1919 Yunan İşgali’ne kadar sürmüştür. İşgal yılları dışında cumhuriyet dönemi başlamıştır. 1. başlıkla başladığım Osmanlı Dönemi Aydın Yöneticileri, 27 Mayıs 1919’da sona ermiştir.

CUMHURİYET DÖNEMİ AYDIN VALİLERİ

Cumhuriyet 29 Ekim 1923’te ilan edildi. İlk vali olarak Aydın’a Mehmet Vehbi Demirel atandı. Kendisi 1923’te Kurçova’da doğdu. 1905’te siyasal bilgiler fakültesini bitirdi. 09/01/1923-27/08/1923 tarihleri arasında Aydın Valiliği yaptı. 1941 yılında başbakanlık müsteşarıyken Ankara’da öldü. Mehmet Vehbi Demirel her ne kadar Cumhuriyetten öncenin valisi olsa da biz onu da bu dönemin valileri arasında sayıyoruz. Cumhuriyet’in ilk Aydın Valisi Hüsnü Bey’dir. 19/09/1923-01/12/1923 Aydın Valisi olarak görev yapmıştır. Aydın’da 1923-2009 tarihleri arasında 49 Cumhuriyet Valisi görev yaptı. Yeni Valimiz Hüseyin Avni Coş 50. Cumhuriyet Valisi olarak göreve başladı. Kendisine ve Aydın Halkına hayırlı olsun. 2004 yılında bulgularımı araştırıp, Aydın Merkez’de yayınlanan “Mücadele” gazetesinde yayınladığım “Aydın Valileri ve Aydınlı Mülkiyeler” adlı yapıtımda şunu gördüm:

Bazıları emek vermiş, çalışmış, Aydın’da unutulmaz işler yapmış, Aydın tarihine geçmiştir. Bazıları ise bir şeyler yapmaya çalışmış ama politikacıların hışmına uğrayarak uzaklara sürülmüş, bazıları da yeni sayın valimin dediği gibi yan gelip yatmıştır. Bunlar araştırılınca ortaya çıkıyor. Bunları neden söylüyorum? Sayın Valim Coş, göreve başlar başlamaz verdiği demeçte haklı olarak “Biz buraya yan gelip yatmak için gelmedik..!” dedi. Elbette ki valilik makamı yan gelip yatılacak bir yer değildir. İleride bu 49 valinin neler yaptığı üzerinde duracağım. Ama hiç unutmadığım, Aydın tarihinde derin izler bırakmış olan valilerimizde vardır. Mesela 1935-1939 yılları arasında Un Valisi Sayın Salim Özdemir Günday “Sanayide devlet politikası ve Nazilli Basma Fabrikası’nın” banisidir. Enver Saatçigil, 1955-1959’un valisi olup, Didim plaj ve turizm kentinin kurucusudur. Turgut Eğilmez, 1967-1971’in valisi olup Kuşadası’nı dünya turizmine kazandırmıştır. 1967 İl Yıllığı’nı hazırlatarak Aydın’ı tanıtmıştır.

1967 İl Yıllığı sunumunda şöyle der;

-“Avrupalı uzmanların Gediz ve Menderes Havzalarında 8 milyon insan zengin bir biçimde yaşar. Diyebilmelerini mümkün kılan bu bölgemizin ciltlerle açıklaması bir hayli güçtür. Ümidimiz bu kısa başlangıçların en kısa sürede mükemmelliklere doğru yönelmesidir. Bir diğeri ise 1989-1991’lerin bir yıllık valisi olup, politikacıların hışmına uğrayarak Erzincan’a sürülen süper vali Recep Yazıcıoğlu’dur. En önemli hizmeti “Aydın İli Strateji Planı”’dır. Bu plan Aydın’ın geleceğiydi. Ne yazık ki uygulamaya konulmadan vali sürüldü. Oysa bu planda “mevcut durum, yapılacak iş, ulaşılacak hedef” seçilmişti. Yazıcıoğlu’nun Aydın Valiliği kısa ama unutulmaz. Aydın’ın 2. süper valisi hiç kuşku yok ki Muharrem Göktayoğlu’dur. Birinci valiliği 1996-2000 yılları arasıdır. İkinci valiliği ise 2003-2004 arasıdır. Benim bu iki vali ile ilgili hem televizyon programları hem de gazetecilik çalışmalarım oldu. İkisi de çok süper, çalışkan valilerdir. Göktayoğlu için kitabımda şunları yazmıştım:

“Ben, 30 yıllık devlet memurluğu hayatımda, 15 yıllık gazete ve televizyonculuk hayatımda bir çok vali tanıdım ve birlikte çalıştım. Gazeteler için röportaj ve televizyonlar için programlar yaptım. Çalışmalarını izleyip, haklarında makaleler yazdım. Fakat bunların içinde Göktayoğlu kadar sevilen ve ağırbaşlı bir vali görmedim. Kendi yakın akrabam olan valiler Necati Bilican ve Cengiz Bulut için bile bu sözleri kullanıp cümleler yazmadım. Aydın’da birçok vali geldi, gitti. Elbetteki onlarında unutulmaz hizmetleri olmuştur. Hizmetin azı veya çoğu önemli değil, önemli olan hizmettir. Göktayoğlu’da bu görevleri gereğiyle yapmıştır. Sayın Valinin Aydın Valileri Tarihi’nde bıraktığı izler asla silinemez. Onun tarihe vurduğu damga sadece bu görevleri değildir. O bir halk adamı daha doğrusu “Adam Gibi Adam”dır. Kişiliği ile Aydın Tarihi’nde yerini almıştır. Acı ve tatlı günlerde her zaman Aydınlılarla birlikte olmuştur. Onu Aydın’da sevdiren budur.